İlyada’nın Öyküsü

17 Nisan 2024 Yazan:  

Kategori: Kitabiyat, Manşet, Tarihsel Kitaplar

İlyada birkaç yıl, hatta birkaç yüzyıl önce yazılmış bir yapıt olsa kuşkusuz böyle büyük ilgi çekmez, çok değerli bir kaynak olup zamana meydan okumayı, ününü sürdürmeyi hep başaramazdı. Yirmi beş yüzyıl öncesine uzanması, insanın öyküsünü bugün anladığımız anlamıyla ilk anlatan olması, onu insan düşüncesinde ve edebiyat tarihinde çok özel bir yere yerleştiriyor.

Şimdilerde moda olduğu söylenebilecek çoklu okumalara ve farklı yorumlara açık olma, okuyucunun katılarak yaşatmasını sağlama gibi yaklaşımların etkisinin İlyada’da fazlasıyla bulunduğu söylenebilir.

Homeros’un yaşamı ve İlyada’yla ilgili yazılanların çokluğuna karşın yine de temel kaynak, ozanın söylediklerinden ve yazıya aktarılabilenlerden kalanların, günümüze ulaşan destanların kendisi olmalı.

Bu topraklarda yaşayan insanlar olarak Hisarlık tepesinin bulunduğu yerlere gidebilmek, Troya’nın katlarının üzerinde gezebilmek, geçmişin görüntülerini bugünün toprağının ve çimenlerinin üzerinde hissedebilmek de bizim için bir ayrıcalık.

mehmet-arat-sanatlog-yazilari

İlyada’nın öyküsü Homeros’a ve ondan epey önce söylenen diğer destanlara uzandığı için çok uzun, bu zor arayışta destanın kendisi ve Azra Erhat’ın ön sözü çok iyi başlangıç noktaları sağlıyor. (1, 2) Edebiyat ve bilim tarihi de önemli kaynaklar getiriyor. Troya’nın geçmişi ve Homeros’un yazdıklarının tarihten günümüze süren etkisi sonu kolay gelmez bir araştırma konusu. Resimden sonra sinemada da bir temel oluşturabilen bu büyük kaynakla ilgili yazılmış on binlerce kitaba her an yeni kitaplar eklenmesi şaşırtıcı değil.

….

Homeros ve İlyada’yla ilgili derleyebildiklerim Kitap Arkası’nda (1, 2) bulunabilir.

Sinema için yapılan “Perde Arkası” programlarından esinlenerek bir kitap tanıtımı yazmayı düşünmüştüm.

Sinema, üretim sürecinde çok kişinin katkısını gerektiren ve endüstrileşmiş bir alan. Perdeye yansıyanın dışında kalan pek çok süreç, anlatılması ve anlaşılması güç ayrıntılar, verilmesi gerekli ve anlamlı olabilecek bilgiler var. Kitaplarınsa söyleyeceklerini zaten yazdıklarıyla anlatmış olmaları beklenir.

Oysa her iki alanda da yönetmenin ve yazarın yapıt ortaya çıkarken yaşadığı koşullar, bunun öncesi ve aradan zaman geçtiyse sonrası önemlidir. Ürünü sağlıklı değerlendirmeler yaparak ve doğru bir yere oturtarak tartışabilmek için çoğu kez çok fazla ek ayrıntıyı bilmek gerekir.

İlyada’yla ilgili yazmaya çalışırken amacımın nesnel değerlendirmeler, güçlü eleştiriler yapmak olamayacağını gördüm. Yalnızca kendi yaklaşımlarıma göre nasıl baktığımı ve önem verdiğim yanları anlatmaya çalışabilirdim. Kitabın ister içinde, ister arkasında olsun.

….

İlyada’nın öyküsü Homeros’tan önce yazılmış destanlardan başlıyor. Bilim dünyasında Troya’nın varlığına inananlar ve inanmayanlar, destanların bütünlüğüne inanıp onları korumak isteyenlerle uygunsuzlukları atarak daha tutarlı duruma getirmeye çalışanlar arasında uzun tartışmalar olmuş. Azra Erhat kendi görüşünü İlyada’nın, “Homeros adında Anadolulu bir ozanın İ.Ö. dokuzuncu yüzyıl sularında yarattığı bir destan” olduğunu söyleyerek açıklıyor.

Hisarlık tepesini kazarken yaptığı yanlışlara, bulduğu defineyi kaçırmasına karşın iki bilim kolunun birleşmesine yol açan Heinrich Schliemann’ın önemli katkıları olmuş. İlyada gibi efsaneye dayalı destanların tarihsel temellerinin, filoloji ve arkeoloji araştırmalarıyla bilimsel olarak aydınlatılabileceği anlaşılmış.

PhilippVandenberg-decafe88-aee5-4600-a3b3-611c9c4f015d

Schliemann’ın öyküsüyle ilgili de çok sayıda kaynak bulunabiliyor. Philipp Vandenberg, kitabında Troya’nın yeniden keşfinin onda nasıl bir tutku haline geldiğini şöyle anlatıyormuş:

“Troyanın üzerine çöken boğucu yaz sıcağı henüz etkisini kaybetmemişti. Schliemann ilk geceyi kuş sürülerinin ve binlerce ağustos böceğinin kulakları çınlatan gürültüsü eşliğinde, Hisarlık’ın toprak zeminine yatarak geçirmişti. Karanlığa gömülmüş heybetli tepe önünde uzanıyor ve gizemiyle onu heyecana boğuyordu. Orada sanki Homerik yaratık Polyphem çıplak zeminde uykuya yatmıştı. Nereden başlamalıydı? Schliemann’ın gözleri uyuyan bir canavara dönüşmüştü. Karanlıkta toprak zemine baktıkça, beyaz mermerden yapılmış tapınak ve sarayları, merdivenleri, sunakları, cadde ve meydanları, değerli heykelleri, paha biçilmez kaplarıyla, Homeros kahramanlarının süslü şehri Troya gözlerinin önünde canlanıyordu. Hayır, Homeros’un dokunaklı bir şekilde tarif ettiği bu şehir, Hades’te iz bırakmadan kaybolmuş olamazdı, İlyon varlığından izler bırakmış olmalıydı ve Heinrich Schliemann onu mutlaka bulacaktı.” (3)

Leo Deuel de Schliemann’ın yazılarından, mektuplarından ve kazı raporlarından yararlanarak bir kitap oluşturmuş. (4)

….

İlyada’yla ilk kez bir kitapta karşılaşmakla sinemada karşılaşmak arasında epey fark olmalı. Homeros’un sözlerinin çizdiği resimlerin yerini gümüş perdedeki oyuncular alınca düş gücünün etkisi biraz azalıyor.

İlyada’yla ilgili aklımdaki ilk dize radyo günlerinden kalma:

“Anlat ozan anlat, Ahileus’un öfkesini anlat.”

Azra Erhat ve A. Kadir’in çevirisiyle İlyada şöyle başlıyor:

“Söyle, tanrıça, Peleusoğlu Akhilleus’un öfkesini söyle.”

Radyodaki uyarlamayı kim yapmıştı, orada Olympos’un tanrıları var mıydı bilmiyorum ama Troya filminde Zeus’u, Here’yi, Ares’i, Aphrodite’yi, Athena’yı, Hades’i, gökyüzünün insanlar dünyasını karıştırırken kendi aralarında da didişmeleri hiç bitmeyen bu gözlemcilerini hiç görmüyoruz, sözlerini bile işitmiyoruz. Azra Erhat, Homeros’un destanlarında insana benzeyen tanrılar bulunmasının tek tanrılı dinlere inanılan yeni dönemlerde yadırgandığını söylüyor.

Olympos’un, küçük insanların kaygılarına benzer sıkıntılarla sürekli boğuşan büyük sakinlerinin sinemadaki öyküde yer bulamamasının nedeni de bu olabilir mi?

….

İlyada’da tanrıların epey geniş yeri var. Kendimizi yalnızca savaşan Akhalar ve Troyalıların değil, gök katındaki tanrılarının da arasında buluyor, onları yakından tanıyoruz. Savaş tanrısı Ares’ten Zeus bile yakınıyor:

“Olympos’ta oturan tanrılar arasında

benim en iğrendiğim tanrısın sen,

hep hırgür, kavga, savaş işin gücün,”

Argoslulara saldırmak için can atan Hektor bir şey demeden geçip gidiyor. Onun yumruğu altında ezilen Argoslular ne dönüp karanlık gemilerine kaçabiliyorlar, ne de savaş alanına saldırabiliyorlar. Ares’in Troyalılarla bir olduğunu görüp geriliyorlar, pusuyorlar.

Zorlu savaşta Argosluların kırıldığını gören ak kollu tanrıça Here gök gözlü tanrıça Athene’ye kanatlı sözlerle sesleniyor:

“Eyvah, Kalkanlı Zeus’un gücü tükenmez kızı,

göz yumarsak uğursuz Ares’in çılgınlık etmesine,

Menelaos’a boşuna söz vermiş olacağız.

Güzel surlu İlyon’u yok edip yurduna dönecekti o.

Gel takınalım saldırma gücümüzü.”

Jacques-Louis_David_-_Mars_desarme_par_Venus

Athene altın alınlıklı atları arabaya koşup işe koyulurken Here, Olympos’un en sivri yerinde bulduğu tanrıların en ulusu Kronosoğlu Zeus’a soruyor:

“Zeus baba, kızmıyor musun Ares’in bu zorbalığına?

Akhaların bir sürü iyi erlerini yok etti körü körüne,

ne sağı var onun, ne solu.

Ben üzülüp dururken burada,

Kıbrıslı tanrıçayla Apollon, gümüş yaylı,

bu hak bilmez akılsız tanrıyı salıyorlar savaşa,

kendileri de yaşıyorlar keyiflerince.

Bir tokat aşkedip, savaştan atarsam Ares’i

gücenir misin bana, Zeus baba, söyle.”

Zeus’tan aldıkları izinle yola koyuluyorlar:

“Tanrıçalar, Argoslulara yardım için can atarak

ürkek güvercinler gibi gidiyorlardı seke seke.

Gelip durdular en çok yiğit nerede varsa.

Kral Diomedes’in çevresini sarmıştı yiğitler,

çiğ et yiyen arslanlar gibiydi onlar,

güçlü yabandomuzları gibiydiler.”

Argosluları kışkırtıp savaşma gücü veriyorlar:

“Utanın Argoslular, utanın be,

görünüşte alımlı, gösterişlisiniz ama

aşağılık, korkak heriflersiniz gerçekte.

Tanrısal Akhilleus savaştayken, Troyalılar,

çıkamazdı Dardanos kapılarından dışarı,

ödleri kopardı onun amansız kargısından.

Şimdiyse çıkmışlar kentin dışına,

koca karınlı gemilerin yanında savaşmadalar.”

Tanrıçaların destek verdiği Argoslularla Troyalılar çarpışırken savaş tanrısı Ares de Pallas Athene’nin yönelttiği kargıyla karnından yaralanıyor:

“Ares kavgasına tutuşmuş dokuz on bin kişi,

savaşta nasıl bağırır çağırırsa,

tunç Ares de öyle bağırdı.

Akhalarla Troyalıları yakaladı bir titreme.”

Ares çabucak Tanrılar evi sarp Olympos’a varıyor, Kronosoğlu Zeus’un yanına oturuyor, canı yanıyor, çok acı çekiyor, yarasından akan ölümsüz kanı gösterip kanatlı sözlerle yakınıyor:

“Bu zorbalıklara kızmıyor musun Zeus baba,

biz tanrılar, en dayanılmaz acıları

hep de birbirimizden çekeriz,

insanların gönlü olsun diye.”

Bulutları devşiren Zeus yan yan bakıp diyor ki:

“Böyle ağlaşıp durma dizimin dibinde, dönek,

Olympos’ta oturan tanrılar arasında

benim en iğrendiğim tanrısın sen,

hep hırgür, kavga, savaş işin gücün,

ele avuca sığmaz huysuzluğun, biliyorum,

anandan gelme sana, Here’den,

ben de ona zorla dinletirim sözümü,

onun öğütlerinden geldi başına, ne geldiyse.” (1, 2)

….

Sinema, edebiyattan çok sonra ortaya çıkmış bir sanat dalı. Günün birinde İlyada’nın gerçek bir sinema uyarlaması yapılabilir mi? Petersen’in Troya filmi (5) tüm öyküleri alıştığı kalıpların içine sıkıştıran standart ticari sinema yaklaşımının dışına pek çıkamıyor. Sanatlog’da Spielberg’in bir filmiyle ilgili değerlendirmede (6) “Homerosçuluk oynamak” sözü kullanılmış. Yöntemler değişse de kavgaların özü şimdilik pek değişmediği için, bu oyunlar yeni biçimlerde daha epey oynanacak gibi görünüyor.

Troy

….

İlyada çalışmamın ilginç sonuçlarından biri tarihle güncelin savaşından doğan bir öykü oldu. Taipidos’un öfkesiyle (7) acı bir gerçeği bir kez daha gördüm. Amansız kavgalar bitip kalıcı barış sağlanmadığı sürece vahşeti anlatmanın daha iyi yollarını aramak boşuna olabilir. Çocukların, gençlerin, kadınların, halkların üzerine nefret ve savaş tanrılarını gönderen yeni kralların,  Zeus’a adaklar adayarak dört bir yanı kana boğan eski meslektaşlarından daha uygar oldukları söylenemez.

Mehmet Arat

mehmetarat@ymail.com

Yazarın diğer yazılarını okumak için tıklayınız.

Notlar

1. Mehmet Arat, Kitap Arkası: İlyada, http://www.facebook.com/mehmetarat2000x

2. Mehmet Arat, Kitap Arkası: İlyada, http://kitapdili.blogspot.com.tr/2014/03/homerossozlu-edebiyat-gelenegini.html

3. Philipp Vandenberg (Çevirmen: Deniz Çabuk, Deniz Yılmaz), Priamosun Hazinesi Heinrich Schliemann Troyayı Nasıl Buldu?, Telos Yayıncılık, 2024.

4. Leo Deuel, Heinrich Schliemann, Memoirs of Heinrich Schliemann: A documentary portrait drawn from his autobiographical writings, letters, and excavation reports, http://www.amazon.com/Memoirs-Heinrich-Schliemann-documentary-autobiographical/dp/0060111062

5. Wolfgang Petersen, Troy, 2024, http://www.imdb.com/title/tt0332452

6. Kusagami, Er Ryan’ı Kurtarmak ya da En Az Üç Çocuk Yapmak, http://sanatlog.com/sanat/er-ryani-kurtarmak-ya-da-en-az-uc-cocuk-yapmak

7. Mehmet Arat, Taipidos’un Öfkesi, http://blog.milliyet.com.tr/taipidos-un-ofkesi/Blog/?BlogNo=454907&ref=fblike