Anasayfa / Sinema / Kült Filmler / Full Metal Jacket (1987, Stanley Kubrick)

Full Metal Jacket (1987, Stanley Kubrick)

“Herhangi bir coğrafyada öldürülen çocuklara…” 

Full Metal Jacket Üzerine 12 Tez

full-metal-jacket-film-elestirisi-hakan-bilge1. Full Metal Jacket’ın (1987) eğitim kampında yakın geleceğin ölüm–makineleriyle birlikte koşarken Eğitim Çavuşu Hartman’ın (R. Lee Ermey) ironik şarkılarından (‘askerî marş’ diye okuyun) birinde silah ve fallus arasında bağlantı kurulur; libido ve savaş, fallus ve ölüm kalım savaşı, cinsel birleşme ve yoketme, cinsellik ve kendini savaş alanında koruma gibi daha da ilişkilendirilebilecek bir diyalektikler zinciri kurulur.

Asker–öznenin, militarist yapılanmanın kıskacı içinde kişiliği baskı altına alınmış merkez–dışı zavallı bir piyon, mantığına ambargo konulmuş oyun–dışı bir figüre dönüştürülüşünün standart bir göstergesidir Hartman’ın yakın geleceğin katillerine söylettiği müstehcen şarkılar! Alaycı bir edayla söyletilen marşlar yadırgatıcıdır, ölçüsüzdür, taşkındır, belden aşağıdır, argodur.

Basit bir genelleme yapıldığında destansı askerî marşların, kahraman ordu neferlerini içinde bulundukları savaş şartlarına ve ulvi ülke menfaatleri için gösterecekleri kahramanlığa adapte edici nitelikte düzenlendiği, geleneksel sözlerden müteşekkil olduğu ve kalıp düşüncelerden beslendiği anlaşılır. Öyküde bahsi geçen askerî marşlarla bu genellemenin enikonu çeliştiği müşahede edilir; fakat bunun hasseten şaka gibi representation’ının grotesk bir etki bıraktığı kesindir. Bu yüzeysel, soğuk ve yapay sözler bütünü, bir vatanî görev olarak askerlik hizmetinin kutsallığına, yücel görkemine vurulan planlı ve bilinçli bir darbe şeklinde düşünülmelidir.

2. Cinselliğin fazlasıyla irrite edici dolaysız bir ifadesi de nemfomanyak bir ölüm–makinesinin ağzından dökülen şu sözlerdir: “Bu kız için artık fik fik yok!” Vietnamlı Sniper’ın yokedildiğinin resmî ve canlı bir kanıtıdır bu. Sniper öldürülmüştür ve o artık seks yapamayacaktır! Bu tümce, bir başka açıdan, sıradan bir Amerikan vatandaşının savaş şartları içerisinde neye dönüştüğünün çarpıcı bir belgesidir. Ölüm–makinesi ruhsuzdur, değer yitimine uğratılmış, mukayese gücünü, uslamlama yeteneklerini kaybetmiştir. Ölüm–makinesi ne iyi ne kötüdür; iyi ve kötünün alaşımıdır. Alçaltıcı ve yıpratıcı, çirkin ve aşağılık bir emperyalist dizgenin koruyucusu/bekçisidir.

Kışkırtıcı bir yapıttır Full Metal Jacket. Amerikanizmin militarist ve sömürgeci tarihinin muayyen bir devresini mikroskop altında inceleyen bir yapıttır.

3. Vietnam’daki Amerikan karargâhında ordu gazetesi haberleri realiteyi çarpıtarak yansıtır; çünkü öncelikle sıcak savaşla temas halindeki Amerikan askerlerine ve de kulakları Vietnam’dan gelecek muhtelif haberlere kilitlenmiş Amerika Birleşik Devletleri kamuoyuna hamasî, moralleri yüksek tutabilecek argümanlar nakledilmelidir. Buradaki vurgu direkt olarak enformasyonun hükümet, ordu vb. kanalıyla doğrudan çarpıtılması, savaş gerçekliğinin hasıraltı edilmesidir.

Amerikan emperyalizmi şiddet gereksinmesini spesifik unsurlara dayanarak meşrulaştırma siyasetini dün Vietnam’da nasıl pratize etti ise bugün Afganistan ve Irak’ta da aynıyla icra etmektedir. Bunun, bu meşrulaştırma siyasetinin bir diğer icra kanalı işte bu yazılı ve elektronik medya imparatorluklarıdır. ABD’nin Soğuk Savaş dönemlerinde komünizmi saf dışı etmek amaçlı, 11 Eylül sonrası ise “adaleti yerine getirme” sözde misyonuna dayanan ikiyüzlü, saldırgan tavrı, global çölün halk yığınlarına ve dolayısıyla dünya kamuoyuna teatral bir kayıtsızlık içinde hayal mahsulü söylem ve fantezilere yaslanarak dillendirilmektedir. Dev medya kuruluşları, devasa basın organizasyonları, konumuz icabı Full Metal Jacket’da Ordu Basını geniş ölçekli Amerikan Tasarısını dâhiyane (!) buluşlarla, sofistike fiillerle küstahça insanlığın önüne koymaktadır. Mazlum halkların tepesinde Demokles’in Kılıcı gibi gezinen bir ülkeden başka bir davranış ummak zaten ham hayal olurdu. ABD yapay ve entrikaya dönük saygınlığını gururlu bir akışkanlık içre artırmakta, yerleşik düsturlarını, derunî demokratik doğurgularını, onurlu ve ahlakî dirimselliğini evrenselleştirerek tektipleştirme, hülasa sömürme ve yoketme misyonunu pürist bir huysuzlukla genişletmekte, paranoyak bir diktatörlükle uygulamaktadır. Sonuç olarak ABD savaş çığırtkanlığını da, bunu meşru zeminlere oturtma girişimlerini de aynı kısır ve beylik sözlerle örülü bir logosa sırtını vererek dayatmaktadır.

4. Basının eylem ve rolünün hicvedilmesi akıllara Vietnam üzerine çekilmiş sloganist yapıtları ve ajitatif dokümanterleri de getirir ister istemez. ABD’nin Vietnam’da ne işi olduğu sorunsalına yanıt arayan, savaşın aslî manasını ya da manasızlığını sorgulayan Hollywood yapıtı o denli azdır ki komple sinemacı Kubrick hiç kesme yapmadan, omuz kamerasıyla sola doğru uzun bir kaydırmayla kotardığı bir sekansta şu replikleri çınlatır kulaklarımızda:

“John Wayne sen misin? Bu ben miyim?

Kameraları çalıştırın. Bu filmin adı: ‘Vietnam.’

Palyaço John Wayne olursa ben de atım!

— Ben Rock Hudson!

— Ben de AnnMargret!

Ayı da azgın Bufalo olur!

— Ben de General Custer!

— Kızılderili kim olacak?

Çekik gözlüler de Kızılderili olur.

Eve dönüyorsunuz.

Hep sadığız.

Bizler acımasız denizcileriz efendim.

Rahat uyuyun.

Ben öleceğime siz ölün.

Hiç değilse bir dava uğruna öldüler.

Hangi dava bu?

Özgürlük.

Kendine gel çaylak!

Kızılları özgürlük için mi hakladığımızı sanıyorsun?

Bu bir katliam!”

Evet, Amerikan askerleri arasında geçen bu ilginç emprovize diyalog bütün soruları yanıtlamış olur. İlk iki replik, tarihsel realitenin çarpıtılmasını Hollywood filmlerindeki Gerenimo–Beyaz Adam karşıtlığına değinerek ima eder. Sonrasında, Vietnamlıların yeni Kızılderililer olarak teşbih edilmesi de düşündürücüdür. Son iki replik de Vietnamlıların Amerikan ordusunun savaşta gönülsüzce bulunan askerleri tarafından katledildiğini haykırır.

5. ABD askerleri ikilem içindedir. Niçin Vietnam’da bulunduklarını, neden çekik gözlüleri öldürdüklerini birçoğu bilmemekte, daha doğru bir ifadeyle, olup bitene bir anlam verememektedirler. Bildikleri tek şey, hayatta kalabilmeleri için öldürmek zorunda oldukları, bir de yaptıkları eylemin katliam olduğudur. Bu ikilem filmin omurgasını oluşturan temel bileşenlerden biridir. Hatta Vietnam’daki bir Amerikan mevziinde Joker’in (Matthew Modine) miğferinde Born to Kill (Öldürmek İçin Doğmuş) yazısı yer almakta, kamuflajında ise Barış Amblemi bulunmaktadır. Bunu fark eden bir üst rütbeli subay ile Joker arasında geçen manidar diyalog, arada kalmışlık sendromunu uluslararası boyuta taşıyarak evrenselleştirir.

Amerikan’ın, hududu bile bulunmayan ülkelere asker çıkardığı, silah satabilmek için ülkeleri birbirine düşürdüğü, burnunu her coğrafyaya soktuğu düşünüldüğünde, aslında şaşırtıcı bir çelişki değildir bu. Irak’a harekât planlayan Bush yönetiminin Irak karasularına “ilahî adalet”i gerçekleştirmek için ayak bastıklarını dünya kamuoyuna duyurduklarını anımsadığımızda, her şey su gibi berraklaşıyor. Dolayısıyla Born to Kill yazısının Barış Amblemi’yle nasıl temelden bir çelişki yarattığını daha iyi saptamış oluyoruz.

6. Militarist eğitim mantalitesine adapte olamadığından psişik dengesi altüst olan ve bunun sonucunda da duygu erozyonuna uğrayan Pyle (Vincent D’Onofrio), despotik Eğitim Çavuşu Hartman’ı öldürür. Pyle’ın cinayet işlemesinin gerekçesi; ilkin Eğitim Çavuşu tarafından dışlanması, hakarete uğraması, aşağılanma ve cezaya maruz kalması; sonra da arkadaşları tarafından elimine edilmesi, kısacası üzerindeki katlanılmaz baskıdır. Hakaret, aşağılanma, dışarıda bırakılma, dayak, tecrit edilme gibi insan doğasına aykırı unsurlar bu kaçınılmaz sonucu doğurmuştur. Pyle eğitimini tamamlamış ve bir katile dönüşmüş olsa da ortadan kaldırdığı ilk kişi kendi vatandaşı, Eğitim Çavuşu olur! Bu da katı bir sistem içinde eğitilen askerlerin bu sisteme başkaldırabilme olasılığını ima etse de bireysel bir eylem olmaktan öteye gitmez; çünkü çavuşu öldürdükten sonra Pyle’a tek seçenek kalır: intihar. Nihayetinde devlet örgütlenmesinin asal nüvelerinden olan ordu gücüne isyan etmenin yararlı bir sonuç doğurmadığını, etkili olamadığını bir kere daha anlarız.

Bütün Kubrick yapıtlarına egemen olan pesimist hava (‘gerçekçi vizyon’ biçiminde tercüme edilmesinden yanayım) Full Metal Jacket’a damgasını vurur. Fakat filmin asıl ereklerinden biri, bireysel cinnete dikkati çekmektir. Öznenin askerî mekanizmanın dişlileri arasında nasıl ufalandığını belgelemektir. Kuşkusuz bu açıdan da güncelliğini hiç yitirmeyecek modern bir klasiktir. Olasılıkla da Vietnam Savaşı üzerine çekilmiş en iyi yapıttır; en azından şimdilik.

7. Aynı yaşta, fakat en nihayetinde bilinç düzeyi yönünden heterojen bir yapıda bulunan Amerikan askerleri bilinç enflasyonuna uğratılarak militarizmin dayattığı homojen kalıba hapsedilirler. Yeni kimlikkalıp bellidir: makineasker. Evet, asker olmanın vasıflarından biri de bir ölüm–makinesine dönüşmektir. Dönüşümünü tamamlayan asker, hem kendisini korumasını öğrenmiş olacaktır, hem de Vietnam için gerekli olan özgürlüğü (!) sağlayacaktır. (Irak’ta da sözüm ona özgürlük ve medeniyet projesi sürdürülüyordu.) Asker–öznenin dönüştüğü şey salt bir ölüm–makinesi değildir; her asker aynı zamanda insanlığından da, vicdanından da, özgür fikriyatından da, ideolojisinden de feragat etmek zorundadır. Örneğin, helikopterin içinden tarlalarda çalışan Vietnamlılara ateş eden makine–asker yaptığından delice bir gurura kapılır; hareket eden her Vietnamlının Kızıl olduğunu belirtir, öldürdüğü Vietnamlıların sayısını övünerek verir. Şüphesiz cinnetin beyazperdeye eşine az rastlanır bir yansımasıdır bu. Aynı derecede de, Amerikan ordusu ve hükümeti cephesinde, bir ‘öteki’ olarak Vietnamlıların, yürüyen, koşan, hareket eden varlıklar olarak potansiyel düşman olduklarını cisimleştirir. Düşman–ötekiler, varlıklarıyla bile tehlike arz etmektedirler. Öyleyse vakit kaybedilmeden yokedilmelidirler.

8. Filmde açı–karşı açı tekniği, Vietnamlı sniper’la (Onun için artık fik fik yok!) Amerikalı askerler arasındaki kedi–fare oyununda çok başarılı bir biçimde uygulanır. Bu zaman diliminde Amerikalı askerlerin kapana kısılmaları, aralarında çıkan tartışma ve anlaşmazlıklar, vurulan veya yaralanan arkadaşları karşısındaki çaresizlikleri ayrıntılı olarak işlense de Sniper’ı görmeyiz. Kamera sadece keskin nişancının gözlerinden kısa bir süre de olsa bakmamızı sağlar.

Kubrick, ustası Orson Welles’in mirasını gayet ölçülü ve yerinde kullanır.

Sniper’ı görmeyiz, demiştim. Fakat Kubrick sinemasında o hep bir yerlerde okumamızı bekleyen ince ayrıntılar burada bize yine göz kırpar. Amerikan ordusunun, gerilla mücadelesi sergileyen Vietnamlılarca nasıl yıpratıldığı, meşgul edildiği üstte bahis konusu edilen kedi–fare oyununun anlamsal kapılarını açan anahtardır.

Kubrick sineması göstermeden de gösteren bir estetiğe haizdir.

9. Kubrick eğitim çavuşu rolü için (O şimdi ölü!) emekli bir ordu mensubunu uygun görmüştür. Despotik, emrindeki askerlere kan kusturan, küfürbaz, katı Eğitim Çavuşu Hartman kompozisyonunda karşımızda arz–ı endam eden Ermey’i ilk gördüğünde ona şöyle demiştir: “Her şeyin gerçek olmasını istiyorum.” Filmi izleyenler bunda yeterince başarılı olunduğunun bilincindedirler. Dayak, küfür, ceza gibi insanlık dışı uygulamalar eğitim kampında rutin şeylerdir ve eski ordu mensubu R. Lee Ermey, rolünün hakkını fazlasıyla verir. Elbette ki Kubrick’in bu seçimi salt gerçeklik arayışı bakımından değerlendirilmemeli. Bu seçimi iki açıdan okuyabiliriz: Birinci olarak Ermey’in oyun tarzı Amerikanizmi yansıtmaktadır. Ermey oyun verdikçe Amerikan militarizmi apaçık bir parodiye dönüşmektedir. İkinci olarak, bir zamanlar üstlendiği kimliği oynamaktadır. Böylelikle hem Amerikan ordusunun eğitim metotlarını sanatsal alana taşımakta, hem de büründüğü askerî kimliği sorunsallaştırmaktadır.

Bu, Full Metal Jacket’ı Full Metal Jacket yapan ögelerden biridir.

10. 1960’lı yılların rock sound’ları lirik ve hüzünlü tınılarıyla öyküyü belgeselvari bir atmosfere taşır. Abigail Mead’in (yönetmenin kızı Vivian Kubrick) tema müzikleri filmin daha da zenginleşmesine katkıda bulunur. Bilhassa Sniper’ın Amerikan askerlerince didik didik arandığı sekanslarda müziğin –görüntü yönetmeni Milsome’un estetik dokunuşlarıyla birlikte– psikolojik thriller’ın artırılmasında yoğun bir katkısı söz konusudur.

İngiltere’de yaratılan film setleri, bütünüyle Amerikan ordu ortamı, savaş gerisi ve kamplarını ve de Vietnam savaş atmosferini yeniden–canlandırmak için kurgulanmıştır. Kubrick, Barry Lyndon (1975) veya 2024: A Space Odyssey (1968, 2024: Uzay Macerası) ya da A Clockwork Orange (1971, Otomatik Portakal) adlı majör yapıtlarında olduğu gibi burada da kılı kırk yararak realist bir film atmosferi yaratmaya dikkat etmiştir. Bu bağlamda kusursuza yakın bir gerçeklik (reality) duygusuna eriştiği mimlenebilir.

11. Full Metal Jacket klasik Vietnam stereotiplerini dekonstrüksiyon’a uğrattığı içindir ki kalburüstü yapıtlardan biri olmuştur. Savaş psikolojisine proleterlerin gözünden bakan The Deer Hunter (1978, Avcı, Michael Cimino), savaşın insanı insanlıktan nasıl çıkardığını betimleyen Apocalypse Now (1979, Kıyamet, Francis Ford Coppola), Amerikan ordusundaki iç çekişmeleri takip eden Platoon (1986, Müfreze, Oliver Stone) ve makine–askerlerin tecavüzcü ve saldırgan doğasına odaklanan Casualties of War (1989, Savaş Oyunları, Brian De Palma), Amerikan ordusunda kobay olarak kulanılan bir askeri takip eden Jacob’s Ladder (1990, Dehşetin Nefesi, Adrian Lyne) gibi Vietnam’ı ve savaşı dolaylı ya da dolaysız işleyen belli başlı örneklerden de farklıdır. Eğitim aşamalarının ayrıntılı ve gerçekçi olarak sunulması mesela, onu farklı bir konuma yerleştirir. Deniz piyadelerinin sistematik olarak nasıl bir eğitim sürecinden geçtikleri filmin esas meselelerinden biridir; çünkü şiddet ve saldırganlık itkileri askerî eğitim alanlarında ilk olarak sınanmaktadır. Eğitim alanı, insan katletmenin tatbikatının yapıldığı başat bir ilk uzamdır. Ordu, makine–asker yetiştiren bir kurum olarak aynı zamanda savaşı ve katilliği evetleyen insanlık dışı bir kurumdur da. Bu anlamda Full Metal Jacket, şiddetin parametrelerine içeriden vizör tutan bir filmdir. Hollywood’un logosunu tersyüz eden bir yapıttır.

12. Kubrick’in Fransa’da uzun süre yasaklı kalan Paths of Glory (1956, Zafer Yolları) ve sinema literatüründe black comedy’nin başyapıtı kabul edilen Dr. Strangelove (1965, Dr. Garipaşk) adlı filmleri de aynı önemdedir. Paths of Glory’de sıcak savaş, cephe gerisinde dönen ayak oyunları, vatanseverlik–vatan hainliği karşıtlığı, ordu hiyerarşisi ve alt–üst çelişkisi, savaşın anlamsızlığı, hümanizma, idam cezası gibi enternasyonal öneme haiz elzem konular; Dr. Strangelove’da da Soğuk Savaş paranoyası, atom bombası korkusu, ABD–Sovyetler rekabeti, çılgın bilimadamı karikatürü, çığırından çıkmış politikacılar gibi evrensel temalar masaya yatırılmıştır. Paths of Glory, Dr. Strangelove ve Full Metal Jacket anti–militarist yapıtlar olarak farklı açılardan güncelliklerini korumaktadır.

Hakan Bilge

hakanbilge@sanatlog.com

Yazarın diğer yazılarını okumak için tıklayınız.

Hakkında Editör

Hakan Bilge - The Godfather Mitosu (Şule Yayınları, 2024) ve Aşktan da Üstün: Hitchcock Sinemasında Kişisel Bir Gezinti (Doruk Yayınları, 2024) adlı sinema kitaplarının yazarıdır.
@hakan_bilge

Bu yazıya da bakabilirsiniz.

Diane Arbus, New York

Sıra Dışı Bir Fotoğrafçı: Diane Arbus

1923, New York doğumlu olan  Diane Arbus; varlıklı bir ailenin kızıydı. Babası Rus göçmeni bir ...

2 Yorum

  1. Bu filmi uzun süre sonra izleme imkanı bulabildim. İzlemediğim zaman benim için büyük bir kayıp olmuş. Filmde benim dikkatimi çeken ilk sahne filmin başında askerlerin saç traşı oluş sahnesiydi. Saçları kesen adamın çabukluğu, askere yeni başlayacak askerlerinse vurdumduymazlığını görmek etkileyiciydi.
    Dikkatimi çeken ikinci sahne ise Leonard’ın çantasında yemekle yakalandıktan sonra gece arkadaşlarından ceza yemesiydi. Özellikle Leonard’ın üzerine komutan tarafından yapılan baskı, herkesin asker olarak doğmayacağını da bana gösterdi.
    Hep mutlu sonla biten savaş konulu filmlerin aksine diyalogları ve çekimlerdeki doğallığı olduğu gibi aktararak gerçeği göstermesi de güzeldi.
    Film hakkında yazdıklarınızı okuduktan sonra yeniden izlemek için sabırsızlanıyorum.

  2. teşekkür ederim. kubrick’in çoğu filmi gibi her farklı izleyişte biraz daha zenginleşir full metal jacket. dolayısıyla bir sonraki izleyişte de değişik noktaların farkına varmak, özellikle amerikan savaş politikalarıyla birlikte sinema tarihinin belli başlı karakterlerine yapılan göndermeleri keşfetmek mümkün. bir yanda vietnam savaşı, mekanik asker kurgusu, savaş çılgınlığı, milliyetçilik algısı gibi yüzey yapıda işlenen temalar; diğer yanda da rock müzik şarkılarından kalkarak amerikan sinemasının önemli figürlerinin temsil ettikleri değerlerin itibarsızlaştırılması gibi mühim meseleler. aslına bakılırsa kubrick hem vietnam savaşı’nın beyaz perdede işlenişine hem de savaş kasaplığına cephe alıyor full metal jacket’ta. bu açıdan filmde okunacak birçok mesele var. bunlar da farklı izleyişlerde bir bir ortaya konulabilir ancak.

Bir Cevap Yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir